De overheid stimuleert zorgaanbieders om te investeren in een betere kwaliteit van leven voor ouderen met dementie. Dit gebeurt o.a. met het project Waardigheid en Trots, dat financieel de mogelijkheid biedt om te investeren in passende zorg voor iedereen.
Helaas is er nog geen passende zorg voor hoogbegaafde senioren met dementie. Er is voor deze doelgroep weinig tot geen aanbod op de reguliere dagactiviteitencentra en in de verpleeghuizen.
Noks Nauta en Anita van der Drift hebben zich verdiept in het onderwerp hoogbegaafde senioren en hebben hier een leerzaam artikel over geschreven dat bij kan dragen aan een betere kwaliteit van leven voor senioren met dementie.
Hoogbegaafde senioren
hebben behoefte aan zielsverwantschap en dagbesteding op maat.
Anita van der Drift en Noks Nauta
Wat is hoogbegaafdheid eigenlijk?
Hoogbegaafdheid is een set aan eigenschappen zoals snel
kunnen denken en verbanden kunnen leggen tussen complexe zaken. Een hoge algemene intelligentie is een onderdeel hiervan.
Een hoogbegaafde persoon is nieuwsgierig naar nieuwe dingen.
Hij/zij heeft een brede belangstelling of bijzondere hobby’s. Is vaak creatief.
Ook bij het oplossen van een probleem.
Een hoogbegaafde heeft vaak behoefte aan dieper gaande
gesprekken o.a. over levensvragen. Hij/zij is zeer gesteld op zijn of haar
autonomie.
Hoogbegaafdheid gaat vaak samen met een hogere sensitiviteit
en emotionele gevoeligheid.
Maar ook: hoogbegaafden voelen zich vaak anders dan de
mensen waarmee ze in het dagelijks leven contact hebben. Zij vinden daardoor
niet gemakkelijk aansluiting en voelen zich soms eenzaam.
2% tot 3% van de bevolking heeft een hoger IQ dan ca 130 en
blijkt kenmerken te hebben zoals hierboven beschreven.
Hoe ziet hoogbegaafdheid bij ouderen eruit?
Op basis van de kenmerken van hoogbegaafdheid in het
Delphi-model, hieronder beschreven, hebben we specifiek over oudere
hoogbegaafden een overzicht gemaakt van die kenmerken. Wat de positieve kanten
ervan zijn én hoe ze er in overdreven of ingezakte vorm uitzien. Deze manier
van benaderen is geïnspireerd op het boek van Jacobsen (1999).
Delphi-model van hoogbegaafdheid
Een hoogbegaafde is
een snelle en slimme denker die complexe zaken aan kan. Autonoom, gedreven en
nieuwsgierig van aard. Een sensitief en emotioneel mens, intens levend. Hij of
zij schept plezier in creëren. (Kooijman – van Thiel, 2008)
|
Kenmerk (neutraal)
|
Positieve kanten
|
Overdreven
|
Ingezakt
|
|
|
|
|
|
|
Hoog intelligent (denken)
|
Snel begrip
|
Slaat stappen over; ergert zich aan anderen die hem of
haar niet snappen; kritisch en ‘betweterig’; geeft adviezen waar de ander
niet op zit te wachten.
|
Voelt zich dom; “dat is niks voor mij”.
|
|
Autonoom (zijn)
|
Zelfstandig
|
Eigenwijs, lastig, conflicten
|
Maakt geen contacten; Einzelgänger.
|
|
Rijk geschakeerd (gevoelsleven)
|
Genuanceerd
|
Te emotioneel; snel boos; snel huilen (?)
|
Onderkoeld; vlak.
|
|
Hoog sensitief (waarnemen)
|
Neemt veel en gedetailleerd waar
|
Last van veel prikkels (geluid, licht); snel geïrriteerd;
trekt negatieve aandacht.
|
Doet ogen dicht; valt vaak in slaap; doet hoortoestel niet
in.
|
|
Gedreven, nieuwsgierig (willen)
|
Veel en brede belangstelling; bijzondere hobby’s;
verzamelt veel feiten én dingen
|
Niet te stoppen; wil aan alles meedoen, ook als men dit
niet meer kan.
Ten onrechte soms als autistisch bestempeld.
|
Heeft nergens meer zin in;
apathisch; veel slapen.
|
|
Scheppingsgericht (doen)
|
Produceert (creatief, wetenschappelijk)
|
Maakt dingen niet af; bemoeit zich met (verzorging van)
anderen.
|
Geen zichtbare hobby’s.
|
Hoe werken hoogbegaafde hersenen?
Hier over zijn nog niet echt veel harde onderzoeksgegevens. We
weten niet zoveel maar het zou heel goed kunnen dat bovengemiddeld
begaafden en hoogbegaafden meestal een grotere neocortex én een fijnere, meer
vertakte bedrading in de hersendelen hebben. In het bijzonder de neocortex. Er
valt zodoende meer te doen en te regelen in de neocortex; impulsen kunnen
parallel en op meerdere niveaus tegelijk worden aangeboden, vergeleken, en
verwerkt, zo nemen wij aan.
Hoewel de neocortex verschillende specialisaties kent en je
in de hersenen gebieden kunt aanwijzen die deze specialisaties voor hun
rekening nemen, weten we niet waar bijvoorbeeld het creatieve denken is
gelokaliseerd. Dit geldt ook voor het analytische denken.
We nemen echter wel aan dat alle vormen van denken met
elkaar zijn verbonden.
Hoogbegaafdheid bij kinderen
Inmiddels weten we over hoogbegaafdheid bij kinderen een
aantal zaken die helpen om ze beter om te laten gaan met hun kenmerken. Er zijn
speciale programma’s op scholen om de hoogbegaafde kinderen op cognitief gebied
meer uit te dagen.
Ook op het emotionele en sociale vlak komt er voor hen
steeds meer aandacht.
Als hoogbegaafde leerlingen structureel te weinig uitdaging
krijgen, kunnen ze gaan onderpresteren. Het is van groot belang om dit tijdig
te signaleren en te voorkomen. Drs. Eleonoor van Gerven maakt onderscheid
tussen relatief en absoluut onderpresteren.
(Van Gerven 2001, Drent & Van Gerven 2002) Bij relatief
onderpresteren dan zijn de resultaten van de hoogbegaafde minder dan op grond
van zijn vermogen verwacht zou worden, maar dan kan het alsnog op het
klassengemiddelde liggen. Bij absoluut onderpresteren zijn de resultaten van de
hoogbegaafde zelfs onder het klassengemiddelde.
Wat betreft de sociaal-emotionele ontwikkeling van
hoogbegaafden zijn er veel misverstanden. Veel leerkrachten vinden hun
hoogbegaafde leerling niet erg sociaal. Er kan inderdaad sprake zijn van
moeizame communicatie met klasgenoten, maar dat wil niet per definitie zeggen
dat de hoogbegaafde achterloopt. Onderzoek wijst uit dat kinderen met een
ontwikkelingsvoorsprong ook op sociaal gebied veelal voorlopen en dat daardoor
communicatiemisverstanden kunnen ontstaan. Ze hoeven in principe niet vaker
sociale en emotionele problemen te hebben dan andere kinderen, mits er rekening
wordt gehouden met hun mogelijkheden.
Hoogbegaafdheid bij volwassenen en hun talenten beter
inzetten
Het Instituut Hoogbegaafdheid Volwassenen (IHBV) verzamelt
kennis over hoogbegaafdheid bij volwassenen en helpt deze informatie en
kenmerken van hoogbegaafdheid uit te dragen en te verspreiden door middel van
publicaties en presentaties, seminars. En stimuleert onderzoek naar hoogbegaafdheid.
Hoogbegaafde volwassenen die vastlopen in hun studie en/of
werk kunnen veel informatie over hoogbegaafdheid vinden op internet. Het IHBV
heeft de zogeheten HB-cafés ontwikkeld. Hier kunnen hoogbegaafde
(jong)volwassenen met elkaar in contact komen. Er worden diverse onderwerpen
besproken die van belang zijn om weer een goed evenwicht te vinden tussen
hoogbegaafd-zijn en de zaken waar je als volwassen hoogbegaafde in studie en/of
werk tegen aanloopt en/of vast loopt.
Hoogbegaafde senioren
Wat weten we tot nu toe:
Een studente van de Hanzehogeschool Groningen heeft in
opdracht van het IHBV onderzoek gedaan naar de
kennis over hoogbegaafdheid bij enkele professionals in de ouderenzorg. Het
onderzoeksrapport staat op de website van het IHBV; ‘Een kwalitatief onderzoek
naar kennis over Hoogbegaafde ouderen’ (Aryee, 2015)
Stella Braam heeft een boek geschreven naar aanleiding van
haar hoogbegaafde vader die Alzheimer kreeg; ‘Ik heb Alzheimer’ (Braam, 2005)
Vilans heeft in samenwerking met het Trimbos Instituut in
opdracht van de Inspectie voor de Gezondheidszorg een rapport geschreven
‘Omgaan met onbegrepen gedrag bij dementie’. Dit is een inventarisatie aan
richtlijnen en inzichten rondom onbegrepen gedrag bij ouderen met dementie.
In Amerika is het boek ‘Gifted and Sick’ (Runyan, 2014) uitgegeven. (Gaat
over hoogbegaafden met chronische vermoeidheid e.d.)
Geregeld verschijnen er in diverse kranten artikelen over
senioren en hun behoeften aan dagbesteding anders dan alleen bingo en andere
aanverwante zaken als het gaat om de zorg voor senioren. Op internet verschijnen met regelmaat korte documentaires en artikelen over senioren met dementie.
Maar de combinatie hoogbegaafdheid én dementie, daar is niet
veel over bekend en hiernaar is weinig tot geen onderzoek gedaan. Wij menen dat
dit een kennislacune is die opgevuld zou moeten worden.
Uit de gesprekken die wij hebben gevoerd met senioren die
hoogbegaafd bleken te zijn, kun je afleiden dat we bij hoogbegaafde senioren soms
alleen de negatieve kanten van het hoogbegaafd-zijn te zien krijgen. Meestal
weten senioren niet eens dat een aanzienlijk deel van hun klachten/problemen
terug te voeren zijn naar hoogbegaafdheid. Pas als je met hen of hun kinderen
in gesprek gaat komen de verhalen los. Sommige senioren vertellen dat hun
dochter/zoon hoogbegaafd is of hun kleinkind maar zijzelf, nee daar komen zij
niet op.
Omdat hoogbegaafd te vaak nog gelijk wordt gesteld met
hoogopgeleid.
Vroeger was het, vooral voor vrouwen, niet gebruikelijk om
door te leren. Er was soms domweg geen geld voor doorleren in een gezin.
Dat wil niet zeggen dat vrouwen en mannen die niet de
gelegenheid hebben gehad om door te leren, niet hoogbegaafd kunnen zijn. In de
zorg komen wij diverse verhalen tegen van familie, verzorgers over senioren
maar ook van de senioren zelf die in een verzorgingshuis wonen, die duiden op
het feit dat zij hoogbegaafd kunnen zijn. Zij hebben andere behoeften dan
gemiddeld als het gaat om dagbesteding. Zijn soms eenzaam omdat zij geen
aansluiting vinden bij de andere bewoners. Stellen voor de zorg ingewikkelde
vragen en nemen niet zo makkelijk genoegen met een gegeven antwoord.
Zij voelen zich soms behandeld als een klein onmondig kind.
Worden als lastig of betweterig betiteld. Hierdoor komen de hoogbegaafde senioren
nogal eens in conflict met de verzorging of medebewoners. Of de senioren trekken zich juist terug,
verliezen sociale contacten en voelen zich dom. Terwijl de brede belangstelling
in diverse zaken en behoefte aan een diepgaand gesprek over levensvragen tot op
hoge leeftijd aanwezig blijft.
Tips voor medewerkers in de zorg
- Neem
als het kan de tijd om een gesprek aan te gaan met de senior als blijkt
dat deze vaak niet mee doet met de algemene dagbestedingen en vraag naar
haar of zijn mening.
- Wanneer
een senior depressief overkomt kan dit beteken dat deze senior geen
aansluiting vindt bij medebewoners en zich eenzaam voelt. Vraag naar hun
behoefte.
- De
hoogbegaafde senior is gevoelig voor de juiste omgangsvorm. Dus niet jijen
en jouwen.
- Laat
de senior zoveel mogelijk meedenken en meebeslissen over zijn of haar
verzorging en/of verpleging.
Hoogbegaafdheid bij senioren met somatische problemen
Het is moeilijk om hoogbegaafdheid bij senioren te herkennen
omdat er nogal eens andere factoren meespelen. Wanneer senioren te maken
krijgen met lichamelijke klachten door ouderdom worden de kenmerken van
hoogbegaafdheid ondergesneeuwd. Wat wel aan de oppervlakte komt is de grote
behoefte aan autonomie. Zowel op het medische vlak als op de persoonlijke
mobiliteit. Zich ergeren aan de zorg in het algemeen komt daardoor nogal eens
voor.
Daarnaast zie je de behoefte aan een goed gesprek over
levensvragen met een zielsverwant toenemen. Wanneer hiervoor geen aandacht is
en niet voldaan kan worden aan de behoeften, door allerlei omstandigheden,
liggen eenzaamheid en apathie op de loer.
Hoogbegaafdheid bij senioren met dementie
Achteruitgang op cognitief vlak zoals dementie komt ook voor
bij hoogbegaafde senioren.
Er bestaan diverse vormen van dementie. De meest bekende is de
ziekte van Alzheimer en Vasculaire dementie. Daarnaast bestaat er fronto-temporale
dementie, ziekte van Huntington, Syndroom van Korsakov en Lewy Body-dementie.
Het menselijk brein verwerkt informatie op vier niveaus. Met
de eerste twee laagste niveaus denken wij niet. Het eerste niveau bevat de
reflexen zoals bijvoorbeeld ongerichte bewegingen bij schrik.
Het tweede niveau bevat de meest basale emoties te weten:
bang, boos, blij en bedroefd.
De amandelkern zorgt voor de koppeling tussen ervaringen,
herinneringen en de emoties. Ook vind op dit niveau het zogeheten
imitatiegedrag plaats.
Op het derde niveau ontstaat het denken. We worden ons
bewust van onze emoties en kunnen hiernaar handelen.
Op het vierde niveau en hoogste niveau komen alle hersenfuncties te samen en
kunnen we bewust, logisch en abstract denken.
Bij dementie gaat het fout op de bovenste niveaus (het derde
en vierde niveau). Dan spreek je over de functies, plannen (aanvullen)
De gedragingen en de emoties worden dan vaak alleen nog maar
gestuurd vanuit niveau één en twee.
De eerste verschijnselen van dementie zijn moeite krijgen
met nieuwe informatie opslaan en/of opdiepen van opgeslagen informatie. Dit
vindt plaats op het derde en vierde niveau.
Men raakt spullen kwijt, raakt de weg kwijt in een nieuwe
omgeving. Men vergeet wat iemand net heeft gezegd of gevraagd. Deze
geheugenstoornissen komen bij iedereen wel eens voor. Alleen dan wanneer er ook
andere blijvende problemen ontstaan in het begrijpen, spreken en besef van
plaats en tijd en/of gedrags- en karakterveranderingen, kun je spreken van
dementie. De volgorde van het ontstaan van de diverse kenmerken van dementie
heeft te maken met de onderliggende ziekte die de verschijnselen dementie
veroorzaakt.
Over het algemeen kun je spreken van een oprollend geheugen.
Recente ervaringen en vaardigheden verdwijnen het eerst. Herinneringen en
ervaringen van lang geleden blijven het langst in takt. Er ontstaan gaten in
het geheugen welke door de mens met dementie zelf worden opgevuld met verzonnen
verhalen en uitvluchten.
Er is voor zover wij weten nog geen gedegen onderzoek gedaan
naar hoe het brein van een hoogbegaafde senior werkt laat staan hoe het brein
van een hoogbegaafde met dementie werkt. Wel lijkt het erop dat senioren met
een hoog IQ langer de kenmerken van dementie kunnen maskeren. En dat de
behoefte aan autonomie lang in takt blijft. Ook de behoefte aan een ander soort
dagbesteding dan momenteel gebruikelijk is onder de senioren van nu, blijft ook
lang aanwezig. Dit baseren wij op basis van de verhalen die wij te horen hebben
gekregen van de mantelzorgers van senioren met dementie en de verzorgenden die
wij hebben gesproken.
16 en 18 februari 2016 hebben Noks Nauta van het IHBV en
Anita van der Drift van Aandacht, Bezinning en Grenzen een tweetal
voorlichtingsbijeenkomsten gegeven aan zorgverleners van Pieter van Foreest in
Delft (Bieslandhof) en Naaldwijk (De Hooge Tuinen) over hoogbegaafdheid bij
senioren en hun behoeften aan dagbesteding en contact.
De hieruit voort gevloeide vragen en behoefte aan kennis
over o.a. hoogbegaafde senioren met dementie hebben geleid tot het opzetten van
een onderzoek naar hoogbegaafdheid bij senioren in het algemeen en hoogbegaafde
senioren met dementie, hun beleving van het ouder worden, hun beleving van hun
dementie, hun behoeften ten aanzien van dagbesteding, zorg op maat. Een
voorbeeld van zorg op maat is Casemanagement. Wellicht zou casemanagement een
grotere rol kunnen spelen bij het naar boven halen van de voornoemde behoeften.
Verder lezen over hoogbegaafde ouderen op www.ihbv.nl en met name:
Er is ook een leaflet over hoogbegaafde senioren:
Referenties
Aryee
Jacobsen
Kooijman - van Thiel, M.B.G.M. (red). (2008). Hoogbegaafd.
Dat zie je zó! Over zelfbeeld en imago van hoogbegaafden. Ede: OYA Productions.
Nauta, N. & Jurgens, K. (2012). Hoogbegaafde senioren:
een vergeten groep. Gerõn
14(2012) #4: 35-38.
Roeper A.
(2007). Growing old gifted. In: Roeper, A. & Higgins, A. The I of the beholder. Tucson,
Arizona: Great Potential Press.
photo credit: http://www.flickr.com/photos/123982963@N04/28918952581
photo credit: http://www.flickr.com/photos/33363480@N05/3351152027
BewarenBewaren
